تقریباً می‌توان گفت به ازای هر کدام از روش‌های حقه بازی و کلاهبرداری در جامعه، روش‌ها و ترفندهای متناظری در عالم اینترنت و شبکه پیدا می‌شوند که به همان اندازه متنوع و متفاوت از یکدیگرند. مواردی که تاکنون در زمینه خلاف کاری‌های اینترنتی در جهان (عمدتاً اقتصادی) گزارش شده‌اند، بسیار زیاد بوده اما از این میان، آن تعداد که مورد پیگرد قضایی قرار گرفته و مسیر حقوقی خود شده‌اند، بسیار زیاد بوده اما از این میان، آن تعداد که مورد پیگرد قضایی قرار گرفته و مسیر حقوقی خود شده‌اند، بسیار زیاد نبوده که بتوانیم به سادگی آنها را طبقه بندی کنیم و مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم این تاحدودی به پیچیدگی‌های فضای سایر و تنوع ابزارها، فناوری‌ها، آدم‌ها، رفتارها و رویدادهای دنیای اینترنت بر می‌گردد. با این حال چون تقریباً هر یک از انواع کلاهبرداری های اینترنتی ما رویدادهای دنیای اینترنت بر می‌گردد. با این حال چون تقریباً هر یک از انواع کلاهبرداری های اینترنتی ما به ازایی در دنیای واقعی دارند، می‌توان اسم‌هایی برای آنها پیدا یا ابداع کرد، مثل ‹‹ راه زنی اینترنتی ›› یا ‹‹ جعل الکترونیکی اسناد ›› و در واقع ایده‌ای که پشت هر یک از روش‌های حقه بازی آنلاین نهفته است، چیز تازه‌ای نیست، بلکه تطور یافته و دگرگونه شده همان ایده‌های پلید و کلاسیک برای فریب مردم است.
به طور کلی این جرائم را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
دسته اول جرایمی هستند که در آن یک طرف معامله یعنی مشتری از تقلبی بودن یا جعلی بودن آنچه که می‌خواهد بخرد، آگاهی ندارد. این مشکل عمدتاً به مشخصه‌های فضای سایر مربوط می‌شود که به طور طبیعی، پاره‌ای از جنبه‌های واقعیت مجازی، دردسر آفرین و مشکل ساز می‌شود. اما در دسته دوم جرایمی قرار می‌گیرند که هر دو طرف معامله از جعلی بودن کالا یا غیر قانونی بودن یا غیر مجاز بودن عملی که انجام می‌دهند آگاهند. در این نوع جرائم، اینترنت نقش تسهیل کننده را بازی می‌کند و بستر ساز عمل غیر مجاز واقع می‌شود.
کلاهبرداری کامپیوتری (رایانه‌ای)
‹‹ تحصیل مال غیر با استفاده متقلبانه از رایانه ››
کلاهبرداری رایانه‌ای، کلاهبرداری اینترنتی یا کلاهبرداری آن لاین اصطلاحات رایجی است که به حکم قانون می‌تواند از جرائم در حکم کلاهبرداری تلقی شود.
باب چهارم قانون تجارت الکترونیکی مصوب 17 دیماه 1382 مجلس شورای اسلامی تحت عنوان جرائم و مجازات‌هاست که مبحث اول آن به کلاهبرداری کامپیوتری ضمن ماده 67 و مبحث دوم آن به جعل کامپیوتری ضمن ماده 68 قانون مزبور اختصاص دارد. در واقع، ضرورت، اجتناب ناپذیر استفاده از کامپیوتر در امور و امکان سوء استفاده از آنکه از موارد بحران مهم در عصر دیجیتال است، قانونگذار را به عکس العمل قانونی واداشت.
با پیشرفت تکنولوژی، راههای ارتکاب جرائم علیه تمامیت جسمانی چون قتل و سایر صدمات بدنی و صدمات معنوی مانند افتراء و نشر اکاذیب و جرائم بر ضد اموال و مالکیت مانند تخریب و کلاهبرداری و سرقت و جرائم بر ضد امنیت و آسایش عمومی از قبیل تروریسم و جعل، بسیار فنی‌تر و ظریف‌تر شده است و پیشگیری از بروز آنها یا کشف جرم و تعقیب و محاکمه و اعمال حکم محکومیت، به تدریج با دشواری‌های بیشتری مواجه می‌گردد.
در صورتی که تحصیل مال غیر با استفاده از روش متقلبانه توسط کامپیوتر انجام شود به
حکم قانون می‌تواند از جرائم در حکم کلاهبرداری تلقی شود، زیرا زیان دیده اصولاً، اموال خود را به کلاهبردار تسلیم نمی‌کند، بلکه در بیشتر موارد از حساب او، سوء استفاده به عمل آمده و بدهکار می‌شود و یا از حساب مربوط به نحو متقلبانه و برخلاف رضایت و اطلاع ذینفع برداشت می‌شود.
در کلاهبرداری، عملیات متقلبانه باید قبل از تحصیل مال بوده و علت غایی و انحصاری تحصیل مال دیگری باشد، بطوری که قربانی کلاهبرداری، تحت تأثیر عملیات متقلبانه، مال خود را به کلاهبردار شخصاً تسلیم نموده باشد. با فقدان شرایط مزبور، تحقق کلاهبرداری منتفی بوده و تنها به حکم قانون ممکن است جرم در حکم کلاهبرداری مطرح گردد زیرا در بیشتر موارد، کلاهبرداران اینترنتی قربانیان احتمالی خود را نمی‌بینند ولی وجوه و اموال آنان را به چنگ می‌آورند.
تعریف جرم کلاهبرداری رایانه‌ای:
کلاهبرداری کامپیوتری یا رایانه‌ای عبارت است از تحصیل مال غیر با استفاده متقلبانه از رایانه.
بخش اول. ارکان جرم کلاهبرداری کامپیوتری
تحصیل مال غیر ممکن است با استفاده متقلبانه از رایانه انجام شود. در این صورت ارکان جرم مزبور با ارکان جرم کلاهبرداری به ویژه از نظر عنصر قانونی متفاوت است و به عنوان جرم خاص در حکم کلاهبرداری از کلاهبرداری موضوع ماده 1 قانون تشدید
مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری مصوب 1367 مجمع تشخیص مصلحت نظام نیز متمایز می‌گردد.
مبحث اول. عنصر قانونی
شرط مقدم و لازم برای تحقق جرم در حکم کلاهبرداری کامپیوتری ماده 67 قانون تجارت الکترونیکی مصوب 17 دیماه 1382 مجلس شورای اسلامی است (روزنامه رسمی شماره 17167).
قانون تجارت الکترونیکی، شامل مجموعه اصول و قواعدی است که برای مبادله آسان و ایمن اطلاعات در واسط‌های الکترونیکی و با استفاده از سیستم‌های ارتباطی جدید به کار می‌رود (ماده 1 قانون تجارت الکترونیکی). ماده 67 قانون تجارت الکترونیکی می‌گوید: ‹‹ داده پیام ›› ها، برنامه‌ها و سیستم‌های رایانه‌ای و وسایل ارتباط از راه دور و ارتکاب افعالی نظیر ورود، محو، توقف ‹‹ داده پیام ›› مداخله در عملکرد برنامه یا سیستم رایانه‌ای و غیره... دیگران را بفریبد و یا سبب گمراهی سیستم‌های پردازش خودکار و نظایر آن شود و از این طریق برای خود یا دیگری وجوه، اموال یا امتیازات مالی تحصیل کند و اموال دیگران را ببرد مجرم محسوب و علاوه بر، رد مال به صاحبان اموال به حبس از یک تا سه سال و پرداخت جزای نقدی معادل مال مأخوذه محکوم می‌شود ››.
شروع به جرم کلاهبرداری کامپیوتری نیز جرم تلقی و مستوجب کیفر است، زیرا تبصره
ماده 67 قانون تجارت الکترونیکی می‌گوید: ‹‹ شروع به این جرم نیز جرم محسوب و مجازات آن حداقل مجازات مقرر در این ماده می‌باشد ››.
سوء استفاده در کلاهبرداری کامپیوتری عبارت است از: اقدامات و دستکاری های غیر مجاز و غیر قانونی که شامل مصادیق زیر است:
الف. وارد کردن داده‌ها و اطلاعات اعم از صحیح و کذب:
وقتی که وارد کردن داده‌ها و اطلاعات منتهی به تحصیل مال یا وجه و امتیاز گردد جرم کلاهبرداری کامپیوتری محقق می‌شود. مانند وارد کردن اطلاعاتی به سیستم رایانه‌ای بانک یا یک مؤسسه مالی و واریز وجه مربوط به حساب خود یا دیگری.
ب. تغییر غیر مجاز داده‌ها و اطلاعات رایانه‌ای:
چنانچه جعل رایانه‌ای مصداق سوء استفاده قرار گیرد و در نتیجه مزبور، مال، وجه امتیازات و خدمات مالی تحصیل گردد جرم محقق می‌شود. مانند تغییر عنوان شرکت یا مؤسسه مالی یا تجارت خانه یا بانک وقتی منتهی به این شود که مشتریان مؤسسات مزبور وجوه قابل پرداخت خود را به حساب شخص تغییر دهنده اطلاعات واریز نمایند.
ج. محو داده‌ها و اطلاعات رایانه‌ای و مخابراتی:
شامل از بین بردن و حذف داده‌هاست. در صورتی که این محو در جهت تحصیل وجه یا امتیازات مالی باشد، می‌تواند از مصادیق کلاهبرداری کامپیوتری با سوء استفاده از طریق محو داده‌ها و اطلاعات تلقی گردد.
د. توقف داده‌ها و اطلاعات رایانه‌ای:
ایجاد وقفه در سیستم رایانه ممکن است موقت یا دائمی باشد. مانند متوقف ساختن دستور پرداخت وجه به شخصی و طرف پرداخت قرار دادن خود بطور غیر مجاز.
ه. مداخله در کارکرد سیستم رایانه:
ایجاد اختلال غیر قانونی و غیر مجاز در کارکرد سیستم کامپیوتری وقتی در جهت تحصیل مال یا وجه یا منفعت یا امتیاز یا خدمات مالی باشد، مرتکب برحسب توفیق یافتن در بردن مال یا امتیاز یا عدم موفقیت در تحصیل مال یا امتیاز، مرتکب کلاهبرداری کامپیوتری تام و یا شروع به کلاهبرداری تلقی می‌گردد.
مبحث دوم. عنصر مادی جرم کلاهبرداری کامپیوتری (یا رایانه‌ای)
رایانه یا کامپیوتر وسیله ارتکاب جرم کلاهبرداری کامپیوتری است و ممکن است ارتکاب آن با رفتارهای مجرمانه دیگری مانند سرقت داده‌ها یا تغییر آنها و جعل و یا با نفوذ غیر مجاز همراه باشد که موضوع جرم کلاهبرداری کامپیوتری را تشکیل می‌دهد. بنابراین کامپیوتر گاهی خود موضوع ارتکاب جرم است مثل سرقت کامپیوتر و گاهی وسیله ارتکاب جرم کلاهبرداری کامپیوتری است، وقتی که استفاده متقلبانه از رایانه منتهی به تحصیل مال دیگری می‌شود.
کلاهبرداران، معمولاً از هوش و استعدادهای زیادی برخوردارند و به ویژه در کلاهبرداری الکترونیکی از تخصص و مهارت‌های فوق العاده هم استفاده می‌کنند. بدین
ترتیب کشف جرائم آنان بسیار مشکل است.
عنصر مادی جرم کلاهبرداری کامپیوتری را که در واقع عملیات متقلبانه در جرم مزبور است، ضمن بیان تمایز و تفاوت جرم مزبور از کلاهبرداری عمومی به شرح زیر مورد توجه قرار می‌دهیم.
اول. مصادیق عملیات متقلبانه در جرم کلاهبرداری کامپیوتری
1. تحصیل وجه یا مال از طریق دادن برنامه بدون مجوز و مخفیانه به کامپیوتر:
در جرم کلاهبرداری کامپیوتری یا رایانه‌ای، مرتکب از طریق دادن بدون مجوز و مخفیانه برنامه‌ای به رایانه، موفق به تحصیل وجوه یا اموال از بانک یا شرکت یا یک مؤسسه مالی می‌گردد. وجه تمایز کلاهبرداری کامپیوتری خاص با کلاهبرداری عمومی در این است که در کلاهبرداری رایانه‌ای قربانی جرم از نظر مرتکب ناشناخته است و لزوم فریب قربانی برای تسلیم مال به کلاهبردار منتفی است. در حالی که در کلاهبرداری عمومی، عملیات متقلبانه کلاهبردار، مقدم بر تحصیل مال و علت غائی تسلیم مال از طرف زیان دیده به کلاهبردار است.
2. تحصیل وجوه یا اموال از طریق تقلب در سیستم رایانه‌ای
کلاهبرداری کامپیوتری با عملیات متقلبانه در داده‌ها، اطلاعات و سیستم‌های رایانه‌ای انجام می‌پذیرد. مثلاً کلاهبردار، با برنامه نویسی خلاف واقع و نادرست یا تغییر داده‌ها در سیستم رایانه‌ای بانک یا تجارتخانه یا مؤسسات دیگر اقتصادی، مالی و تجارتی،
مبادرت به تحصیل وجه یا مال می‌نماید.
مطالعه تطبیقی موضوع:
الف. انواع جرائم کامپیوتری
‹‹ در حقوق برخی کشورها مثل آمریکا، کلاهبرداری را به انواع مختلف تقسیم می‌کنند که اثر آن در شناخت بهتر طرق کلاهبرداری است نه تنوع مجازات‌ها. مثلاً I FCC انواع کلاهبرداری اینترنتی را در هشت قسم به شرح ذیل احصاء نموده است:
1. کلاهبرداری از مؤسسات مالی 2. کلاهبرداری از بازی‌های رایانه‌ای
3. کلاهبرداری از اطلاعات رایانه 4. کلاهبرداری منفعت و خدمات
5. کلاهبرداری از بیمه‌های اینترنتی 6. کلاهبرداری مالیاتی علیه دولت
7. کلاهبرداری در زمینه سرمایه گذاری 8. کلاهبرداری تجاری ››.
ب. کلاهبرداری رایانه‌ای از دیدگاه شورای اروپایی:
‹‹ کلاهبرداری رایانه‌ای عبارت است از وارد کردن، تغییر یا ایجاد وقفه در داده‌های رایانه‌ای یا برنامه‌های رایانه‌ای یا دیگر مداخلات مربوط به پردازش داده‌ها که نتیجه پردازش داده‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد و موجب ضرر اقتصادی یا موجب از دست دادن اموال می‌گردد که مرتکب با قصد کسب منفعت و امتیاز اقتصادی غیر قانونی برای خود یا دیگری مبادرت به افعال مزبور می‌کند.
بدین ترتیب در جرم کلاهبرداری کامپیوتری احراز شرایط زیر از لحاظ عنصر مادی
ضرورت دارد:
1. توسل به وسایل متقلبانه و سوء استفاده شامل وارد کردن، تغییر یا ایجاد وقفه در داده‌های رایانه‌ای یا برنامه‌های کامپیوتری یا مداخله در پردازش داده یا نظیر آنها.
2. موضوع جرم که شامل تحصیل وجوه یا اموال یا امتیاز توسط مرتکب است.
3. اضرار اقتصادی یا مالی به دیگری = اقدامات غیر مجاز باید ضمن اضرار دیگری یا تحصیل وجوه و امتیازات مالی به زیان قربانی جرم انجام شود.
4. جرم کامپیوتری از جرائم مقید به حصول نتیجه است.
مبحث سوم. عنصر معنوی جرم
رفتار مرتکب کلاهبرداری رایانه‌ای باید همراه با قصد فریب دیگری یا سبب اختلال و گمراهی سیستم‌های پردازش خودکار و نظایر آن شود.
1. عمد عام، در سوء استفاده و یا استفاده غیر مجاز از ‹‹ داده پیام ›› ها، برنامه‌ها و سیستم‌های رایانه‌ای و وسایل ارتباط از راه دور است که با ارتکاب افعالی (نظیر ورود، محو، توقف ‹‹ داده پیام ›› مداخله در عملکرد برنامه یا سیستم رایانه‌ای و غیره...) دیگران را بفریبد و یا سبب گمراهی سیستم‌های پردازش خودکار و نظایر آن شود.
2. عمد خاص که تحصیل وجوه، اموال یا امتیازات مالی و بردن اموال دیگران است.
بطوری که اگر مرتکب موفق به بردن اموال و وجوه دیگران نشود در مرحله شروع به جرم و مستوجب کیفر حداقل مجازات مقرر است.
در واقع، عنصر مادی و معنوی جرائم عمدی مثل پشت و روی یک سکه است، همیشه با هم ولی جدای از هم می‌باشند، قصد متقلبانه از کیفیت عملیات قابل استنباط است.
بخش دوم. کیفرهای جرم کلاهبرداری کامپیوتری
مبحث اول. کیفر کلاهبرداری تام
مجازات کلاهبرداری کامپیوتری، در اجرای ماده 67 قانون تجارت الکترونیکی عبارت است: از حبس از یکسال تا سه سال و پرداخت جزای نقدی معادل مال مأخوذ، علاوه بر رد مال به صاحبان اموال.
در حالی که کیفر کلاهبرداری عمومی، موضوع قانون تشدید مجازات مرتکبین ارتشاء و اختلاس و کلاهبرداری 1367 یکسال تا 7 سال حبس و یا 2 سال تا ده سال حبس می‌باشد تعیین مجازات کم برای کلاهبرداری کامپیوتری می‌تواند 2 حالت داشته باشد: یا قانونگذار در سیاست کیفری خود به جنبه ارعابی کیفرهای شدید اعتماد و اعتقاد نداشته است و یا ملاحظات بین المللی و استرداد مجرمین کلاهبرداری کامپیوتری مورد توجه قرار گرفته است.
ممکن است کلاهبرداری کامپیوتری همراه با جرائم دیگری مانند جعل یا استفاده از کارتهای مجعول باشد بدین ترتیب:
الف. جعل کامپیوتری:
چنانچه ایجاد یا محو یا تغییر داده‌ها و کلید علائم و کدهای قابل پردازش در سیستم رایانه‌ای بدون تحصیل وجه، مال یا امتیاز باشد، جرم جعل کامپیوتری موضوع ماده 68 قانون تجارت الکترونیک مطرح می‌گردد. ماده 68 قانون مزبور می‌گوید: ‹‹ هر کس در بستر مبادلات الکترونیکی، از طریق ورود، تغییر، محو و توقف ‹‹ داده پیام ›› و مداخله در پردازش ‹‹ داده پیام ›› و سیستم‌های رایانه‌ای و یا استفاده از وسایل کاربردی سیستم‌های رمز نگاری تولید امضاء مثل کلید اختصاصی، بدون مجوز امضاء کننده و یا تولید امضای فاقد سابقه ثبت در فهرست دفاتر اسناد الکترونیکی و یا عدم انطباق آن وسایل با نام دارنده در فهرست مزبور و اخذ گواهی مجعول و نظایر آن اقدام به جعل ‹‹ داده پیام ›› های دارای ارزش مالی و اثباتی نماید تا با ارائه آن به مراجع اداری، قضایی، مالی و غیره... به عنوان ‹‹ داده پیام ›› های معتبر استفاده نماید جاعل محسوب و به مجازات حبس از یک تا سه سال و پرداخت جزای نقدی به میزان پنجاه میلیون (000 / 000 / 50) ریال محکوم می‌شود ›› تبصره ماده 68 قانون مزبور، مجازات شروع به جرم را حداقل مجازات مذکور در آن ماده می‌داند.
ب. جعل، مقدمه کلاهبرداری کامپیوتری
از جمله، کارتهای قابل پردازش یا مورد استفاده در سیستم‌های رایانه‌ای که ممکن است جعل شوند، کارتهای اعتباری، کارتهای بدهی و کارتهای مغناطیسی می‌باشد. جعل کارتهای مزبور، یک جرم مطلق است و قابل کیفر. ولی چنانچه، جعل مزبور
همراه با تحصیل وجوه یا اموال یا امتیازات مالی باشد، موضوع مشمول ماده 67 قانون مزبور است. بنابراین جعل کارتهای قابل پردازش یا مورد استفاده در سیستم رایانه‌ای با مقررات موجود مقدمه جرم کلاهبرداری کامپیوتری تلقی می‌شود.
کلاهبرداری از طریق کارتهای اعتباری معمولاً به این صورت است که کلاهبردار به جای صاحب اصلی کارت اقدام به خرید اینترنتی می‌نماید.
بدین ترتیب از یک سوء صاحب اصلی کارت اعتباری که کارت اعتباری وی مورد سوء استفاده قرار می‌گیرد قربانی جرم است. از سوی دیگر، فروشنده کالا یا ارائه کننده خدمات که بر اساس کارت اعتباری غیر مجاز توسط ارائه کننده متقلب، کالایی را برای فرد کلاهبردار ارسال و یا خدماتی به وی ارائه کرده است نیز به عنوان قربانی مطرح می‌گردد.
ج. تعدد مادی جرائم مختلف:
با تصویب مقررات جدید مربوط به ‹‹ قانون مجازات جرائم رایانه‌ای ›› ممکن است، جعل و استفاده از جعل و کلاهبرداری کامپیوتری، جرائم مختلف تلقی شده و قاعده جمع مجازات‌ها برای کیفرهای مختلف مورد تصویب قرار گیرد.
مبحث دوم. شروع به کلاهبرداری کامپیوتری
تبصره ماده 67 قانون تجارت الکترونیکی می‌گوید: ‹‹ شروع به این جرم نیز جرم محسوب و مجازات آن حداقل مجازات مقرر در این ماده می‌باشد ››.
بنابراین، حداقل مجازات جرم کلاهبرداری کامپیوتری یکسال حبس و پرداخت جزای نقدی معادل مال مأخوذ است.
ه. رشاء و ارتشاء
بین ارکان جرم کلاهبرداری و عناصر رشاء و ارتشاء وجوه اشتراک و افتراق وجود دارد و تحصیل مال دیگری با توسل به وسایل متقلبانه و تحصیل نامشروع مال دیگری می‌تواند در هر دو مورد مطرح باشد و از این جهت که قانون مجازات اسلامی عنوان کرده است.
