تنوع جغرافیایی، تاریخ کهن و فرهنگ غنی ایرانیان با همه فراز و نشیب‌های تاریخی خود، به قدری در طبیعت، شهرهای قدیمی، آثار باستانی و بناهای تاریخی نمود دارد که ایران را از نظر جاذبه‌های تاریخی، طبیعی و توریستی در ردیف ممتازترین کشورهای جهان در آورده است.
ایران آمیزه‌ای از میراث‌های فرهنگی باشکوه و طبیعت زیباست که پیشینه‌ای به قدمت آغاز تاریخ تمدن و فرهنگ انسان دارد. آثار تاریخی بازمانده از دوره‌های مختلف زندگی انسان در فلات ایران در کنار چشم‌اندازهای طبیعی متنوع کرانه‌ای، کوهستانی، بیابانی و کویری همراه و هماهنگ با بناهای تاریخی و میراث‌های مذهبی و فرهنگی،
مجموعه‌ای از انگیزه‌های گوناگون برای دیدار از ایران فراهم می‌سازد.
آمارها نشان می‌دهند که طی سال‌های گذشته مجموع اندک گردشگران وارد شده به ایران تنها ۲/۲ درصد اکوتوریست بوده‌اند. این در حالیست که امروزه طبیعت‌گردی به یکی از ارکان اصلی گردشگری تبدیل شده و روز به روز بر طرفداران اکوتوریسم در جهان افزوده می‌شود.
در سال‌های اخیر روند رشد سالانه توریسم در کلیه رشته‌ها ۴ درصد بوده است، در صورتیکه در شاخهٔ توریسم بر پایهٔ طبیعت یا طبیعت‌گردی این رقم به ۱۰ تا ۳۰ درصد رسیده است. اما کارشناسان عنوان می‌کنند که ملاحظات اجتماعی - فرهنگی در ایران اجازهٔ رشد گردشگری تفریحی یکی از شاخه‌های درآمدزایی این صنعت را نداده و اکوتوریسم ایران در مدار بسته گیر کرده است. مداری بسته‌ای که اگر تمهیدات لازم برای رفع آن به وجود نیاید، ایران همین معدود اکوتوریست‌های موجود را نیز به کشورهای همسایه تقدیم خواهد کرد!
اهمیت توسعه اکوتوریسم زمانی نمایان می‌شود که بدانیم متوسط سفر ۵۰ درصد اکوتوریست‌های جهان بین ۸ تا ۱۴ روز است و براساس آمارها هر اکوتوریست به طور متوسط بین ۱۰۰۰ تا ۱۵۰۰ دلار درآمد ارزی به ارمغان می‌آورد. اگر این آمار با آمار و حجم بالای توانمندی‌های اکوتوریستی ایران سنجیده شود، آنگاه پی می‌بریم که ایران قادر است تا چه مقدار ارز از طریق توسعه اکوتوریسم عاید کشور کند.
اکنون به توضیح یکی از مناطق ایران می‌پردازیم که ثابت کنیم مشت نمونه خروار است واین نمونه کوچکی از طبیعت ایران است.
دماوند، نماد طبیعت ایران
دماوند، برجسته‌ترین پدیدهٔ طبیعی ایران، نماد این سرزمین، خاستگاه اسطوره‌ها و داستان‌های دلکش ایرانی، و کوهی است با تاریخ سرشار از صعودهای دیرین.
از نظر طبیعی، دماوند زیست بوم بی‌نظیری است در ایران که به دلیل اختلاف ارتفاع چشم‌گیر و دارا بودن دره‌ها و دامنه‌های پرشمار، گونه‌های گیاهی و جانوری متنوعی را در خود جا داده است. این کوه و محدودهٔ آن، شاید آخرین پناهگاه بسیاری از گونه‌ها باشدکه با از میان رفتن طبیعت دشت‌ها و آسیب دیدن بسیاری از کوه‌های پست‌تر، فقط در آنجا باقی مانده‌اند. در دماوند، پدیده‌های طبیعی چندی وجود دارد که هر یک در نوع خود کم نظیر، و دارای ارزش ذاتی و تفرجی بسیار است: در این کوه، چند یخچال طبیعی دایمی که پدیدهٔ بسیار کم‌نظیری در ایران است، به چشم می‌خورد؛ در میان آنها «یخار» با دیواره و برج‌های یخ بلور، وحشی‌ترین و مرتفع‌ترین درهٔ یخچالی ایران است. پدیدهٔ دیگر، حفره‌های متعددی است که گاز و بخار با فشار زیاد از آنها بیرون می‌زند، و اینها در کنار توده‌های گوگرد، دماوند را به صورت یک آتش‌فشان کمی فعال درآورده‌اند. چشمه‌های آب گرم و آب معدنی در کوه‌پایه‌های دماوند، وجود دهانه‌ای بزرگ با حوضچهٔ یخی در میان آن، شکل مخروطی پرشیب و خوش تراش که در بسیاری مواقع، ابرهایی به شکل‌های شگفت‌انگیز در نوک آن به چشم می‌خورد، از دیگر ویژگی‌های این تک کوه سرافراز است.
در اطراف دماوند، محیط‌های کوهستانی چندی وجود دارد که هر یک دارای ویژگی‌های منحصر به فرد هستند: دشت لار (پارک ملی)، دشت پرگل و گیاه نمارستاق، درهٔ پرپیچ و خم سه سنگ با آبی بلورین و آبگیرهای خیال‌انگیز در دره‌های فرعی، گردنهٔ بسیار عظیم سرداغ، ستیغ هفت سران با پرتگاه‌های پرهیبت، رودخانهٔ پر آب هراز، ستیغ طولانی دو برآر و .... این محیط‌ها، زیستگاه جانورانی مانند خرس، گراز، گرگ، روباه، پلنگ، کل و بز، قوچ و میش، عقاب طلایی، کبک، انواع مار، ماهی قزل‌آلا، و بسیاری گونه‌های کمیاب دیگر است.
ظاهر چشم نواز دماوند با کلاهک و رگه‌های برفی پرکشش، تجسم واقعی آن چیزی است که از واژهٔ «کوه» به نظر می‌آید. به دلیل شکل خیال‌انگیزو به دلیل آن که چکاد دماوند بلندترین نقطهٔ ایران و مشرف بر تمامی این سرزمین است، ارزش نمادین آن در ردیف پرچم کشور است، با این تفاوت که میراثی میلیون‌ها ساله است و در صورت تخریب چهرهٔ طبیعی آن، نمی‌توان آن را بازسازی کرد.
از نظر نفوذ در اسطوره‌ها و داستان‌های ایرانی، دماوند مقام نخست را در ادبیات فارسی دارد و ماجرای تعدادی از شاهکارهای اسطوره‌ای جهان در ارتباط با این کوه شکل گرفته است. از نظر جایگاه در کوه‌نوردی، شاید در میان کوه‌های بلند جهان، دماوند بیشترین پیشینهٔ تاریخی را داشته باشد، و قطعاً می‌توان گفت که جایگاهی برجسته در میان کوه‌هایی که از دیرباز مورد توجه جغرافی‌دانان، جهان‌گردان، ماجراجویان و کوه‌نوردان بوده است، دارد (1).
چرای مفرط؛ هیچ تناسبی میان ظرفیت تولید مراتع و تعداد بی‌شمار دام‌ها وجود ندارد. حتی در محدودهٔ «پارک ملی» لار، هنوز سازمان حفاظت محیط زیست نتوانسته از ورود دام‌ها جلوگیری کند که یک علت آن، وجود مراکز متعدد تصمیم‌گیری و اعمال نفوذ در این گونه قضایا است. به جز اثر فرسایشی روی خاک، یک تأثیر مخرب دیگر حضور گله‌های بزرگ در منطقه، این است که سگ‌های پرشمار گله، در تمام شبانه‌روز از نزدیک شدن جانوران وحشی به چشمه‌ها و دیگر آبشخورها جلوگیری می‌کنند و در این مورد پیوسته رقابتی نابرابر در جریان است. نتیجهٔ این امر (در کنار تأثیر حضور شکارچیان) رانده شدن جانوران به بلندترین نقطه‌های کوهستان (مکان‌های نامناسب برای زیست) است. دیده شده که بزهای کوهی روی یخچال خطرناک سیوله، و گرازها روی یال‌های بی‌آب ارتفاع 4000 متر سرگردان‌اند.
امروزه، دماوند – همچون بسیاری از دیگر محیط‌های کوهستانی کشور – با چند عامل تهدید می‌شود:
چرای بیش از حد، با از میان بردن پوشش گیاهی، موجب فرسایش خاک می‌شود. با توجه به این که عمق مفید خاک در دماوند بسیار ناچیز است و لایه‌های زیرین آن به طور عمده از خاکستر و سنگ‌های آتش‌نشانی تشکیل شده، آسیب‌پذیری آن بسیار زیاد است. در 15-10 سال گذشته بارها دیده شده که بارش باران یا ذوب برف‌ها در بهار موجب روان شدن سیل یا «بهمن» های پردامنه از گل و لای شده و موجب گل آلود شدن رودخانه‌ها و حتی سد شدن مسیر رود هراز شده است. فرسایش خاک اثر تشدیدکننده‌ای بر رانش و لغزش زمین در منطقهٔ پرزمین لرزهٔ دماوند دارد. این چند عامل سبب می‌شوند که: 1- ارزش مرتعی دامنه‌های دماوند به سرعت و تا حد جبران‌ناپذیر کاهش یابد. 2- زادآوری طبیعی ماهیان در رودخانه‌ها مختل، و حوضچه‌های پرورش ماهی دچار آسیب‌های پی در پی شود. 3- جاده‌های منطقه بر اثر زمین لغزه و ریزش سنگ و خاک، تخریب و بدل به راه‌های پرخطر شود.
ساخت و ساز، معدن کاوی؛ جاده‌های غیرضروری و بسیار بدساخت که موجب رانش دامنه‌ها، قطعه قطعه شدن زیستگاه‌ها، بد منظر شدن محیط طبیعی، و ساده‌سازی دسترسی به مراتع و شکارگاه‌ها می‌شود، بی‌هیچ ضابطه‌ای در یکی دو دههٔ گذشته، گسترش یافته‌اند. نمونهٔ بارز آن، جاده‌ای است که از دامنه‌های جنوبی دماوند تا چال چال، چاک اسکندر و گردنهٔ سرداغ (ارتفاع نزدیک به 4000 متر) و از آنجا به سوی شمال کوه می‌رود. این جاده که بدون هماهنگی با سازمان حفاظت محیط زیست و حتی وزارت راه ساخته شده، غیرضروری و مضر به حال منطقه است، و آرامش با شکوه گردنهٔ سرداغ را خدشه‌دار کرده است.
خانه‌سازی بی‌ضابطه و تصرف منابع طبیعی برای استفادهٔ غیرقانونی و شخصی به میزان بس گسترده در روستاهای منطقه در جریان است که متاسفانه در چند سال اخیر شدتی باور نکردنی یافته است.
معدن کاوی در دماوند، از دیگر عوامل مخرب منطقه است؛ برداشت مادهٔ کم ارزشی مانند پوکه از معدن‌های روباز قرقه و ملار، هیچ تناسبی با این محیط پرارزش و کم‌نظیر ندارد، و چهرهٔ دماوند را لکه‌دار کرده است.
آلودگی؛ در بیشتر روستاهای اطراف دماوند و در سیاه چادرهای دام‌داران، زباله‌های خانگی در کوه و دره رها می‌شوند. این پسماندها به علت وجود انبوه مواد تجزیه نشدنی که مصرف آنها در سال‌های اخیر شدت یافته، چشم‌انداز منطقه را خراب کرده و موجب آسیب دیدن حیات طبیعی شده است. چند نقطه از جادهٔ پلور به رینه، به زباله‌زارهایی بدل شده که گویا محل تخلیهٔ زباله‌های چندین روستا و شهرک منطقه و حتی مناطقی از شمال است. جالب توجه این که این جاده، مهم‌ترین و پر رفت و آمدترین راه دسترسی به کوه دماوند است که هر ساله پذیرای انبوه طبیعت دوستان و کوه‌نوردان ایرانی و خارجی است.
تمامی مناطق اطراف دماوند، دارای آثار و محوطه‌های تاریخی است. ژاک دومرگان، باستان‌شناس معروف فرانسوی که در ایران بسیار کار کرده، در سال 1310 پیشنهاد ثبت شهر دماوند را در فهرست آثار ملی داد که مورد قبول دولت وقت قرار گرفت و شهر به شمارهٔ 56 در این فهرست به ثبت رسید (2). گو آن که متاسفانه آثار تاریخی و طبیعی این شهر و مناطق اطراف کوه دماوند – به ویژه در دو دههٔ اخیر- سخت مورد تجاوز و تخریب و سودجویی‌های غیرقانونی قرار گرفته، اما هنوز می‌توان در جای جای این ناحیه، مسجدها، بقعه‌ها، برج‌ها، قلعه‌ها، حمام‌ها، کاروانسراها، پل‌ها، و حتی راه‌هایی را دید که ارزش کم مانندی دارند. در مورد راه‌های تاریخی، یک مورد جالب توجه قابل ذکر است: در سمت غرب روخانهٔ لار، نزدیک آبشار باشکوه و بهشتی «اسپی او» (به معنای آب سفید) یک منزلگاه (کاروانسرای کوچک) سنگی وجود دارد که تا حد زیادی سالم مانده است و با کمی تعمیر و استحکام‌سازی می‌تواند احیا شود. با حرکت از این نقطه به سوی گردنهٔ کبود و قلهٔ چپکرو، در بسیاری نقاط آثار مشخص جاده‌ای قدیمی به وضوح به چشم می‌خورد. ترکیب هم‌ساز آثار تاریخی و زیبایی‌های طبیعی، پیاده‌روی در این منطقه را به تجربه‌ای به یادماندنی بدل می‌سازد.
در نقاط معدودی از جهان می‌توان آثار تاریخی صدساله و حیات وحش را در کنار هم دید. با جلوگیری از تجاوز به میراث‌های طبیعی و فرهنگی، و با ترمیم آنها می‌توان محدودهٔ دماوند را به یک جاذبه جهانی بدل ساخت که برای کشور اعتبار فراهم آورد، و پشتوانهٔ اقتصاد ما هم باشد. ارزش‌های این محدوده به اندازه‌ای است که شاید بتوان آن را به کمک یونسکو در فهرست «میراث جهانی» ثبت کرد. در این راه، گرچه دولت باید با اجرای قانون و بستن راه تخطی از آن، و اختصاص بودجه کمک کند، اما لازم است عموم مردم، و سازمان‌های مردمی (غیردولتی) هم با اصلاح نگاه خود، و جایگزین ساختن آینده‌نگری به جای سودجویی‌های کوتاه مدت، رفتاری شایستهٔ توجه جهانی در پیش گیرند.
در سال 1381 (به مناسبت سال جهانی کوه‌ها 2002) در بیست و یکمین جلسه شورای عالی محیط زیست، قلهٔ دماوند (و قله‌های سبلان، علم کوه، تفتان) به عنوان «اثر طبیعی ملی» ثبت شد. محدودهٔ تعیین شده برای دماوند از حدود 4500 متر به بالا است که منطقهٔ کوچکی را دربرمی‌گیرد؛ درواقع از نظر حیات وحش، از این ارتفاع به بالا تقریباٌ چیزی وجود ندارد. بهتر است این محدوده گسترش یابد و منطقهٔ دماوند به عنوان «پارک ملی» به ثبت رسد.
پیشنهاد: 1- راه خاکی و بی‌فایدهٔ رینه به گوسفند سرای جنوبی، و راه چال چال – گردنهٔ غربی به طور کلی به روی خودروها بسته شود و در موردترمیم رانش‌هایی که به دلیل ساختن این راه‌ها پدیده آمده، فکری شود. برای گردشگری ممکن است از اسب و درشکه استفاده شود که خود موجب ایجاد کار و درآمد در منطقه خواهد بود و با محیط زیست سازگاری بیشتری دارد. کار دام دارانی هم که با استفاده از این راه‌ها، دام‌های خود را به دامنه‌های بلند منطقه می‌رسانند برای مراتع پر زیان است. هزینهٔ نگهداری جاده‌های یاد شده، زیان‌های فرسایش خاک و دیگر آسیب‌های ناشی از آنها به طبیعت، قطعاً از سودی که حاصل پرورش دام به روش چند هزار سال پیش است، بیشتر است. در صورتی که حفظ و تقویت جاذبه‌های طبیعی دماوند، می‌تواند در روند «توسعهٔ پایدار» به کسب درآمد پیوسته برای اهالی (و از جمله دام‌داران منطقه) کمک کند.
2- برای آن که رفت و آمد زیاد کوه‌نوردان موجب فرسایش شدید نشود، می‌توان دست کم در مسیر پرتردد جنوبی، راه پاکوب کنونی را با سنگ‌چین کردن کناره‌ها، به مسیری ثابت و کاملاً مشخص بدل کرد، و از همهٔ کوه‌نوردان خواست تا فقط در امتداد مسیر حرکت کنند. فدراسیون کوه‌نوردی می‌تواند با یاری گرفتن از کوه‌نوردان و صرف بخشی از هزینهٔ ساخت یک پناهگاه، چنین کاری را به انجام رساند.
3- از هرگونه ساخت و ساز جدید در محدودهٔ ارتفاعی 2000 متر به بالا جلوگیری شود. به تازگی خبر رسیده که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری با مشارکت ژاپنی‌ها، قصد ساخت خط بالابر (تله کابین) و هتل در دماوند را دارد (3). ایجاد خط بالابر، قطعاً با راه‌سازی گسترده و تخریبِ باز هم بیشتر دامنه‌ها به انجام خواهد رسید، و پس از ساخت موجب وارد شدن جمعیت فراتر از ظرفیت منطقه و تولید زباله و فاضلاب بیش از حد خواهد شد. «نماد طبیعت ایران» نباید بیش از این چهرهٔ طبیعی خود را از دست بدهد؛ سازمان میراث فرهنگی و گردشگری می‌توان به جای کشاندن دامنهٔ ساخت و ساز به عرصه‌های طبیعی باقی‌مانده و بلندی‌های دماوند، بر حفظ و احیای بافت تاریخی روستاهای منطقه و معرفی جاذبه‌های طبیعی آن همت گمارد. کمک به ساخت هتل و مهمان سراهای استاندارد در محدودهٔ روستاها (و نه با استفاده از زمین‌هایی که منابع طبیعی هستند)، سامان‌دهی آب گرم‌های منطقه و کمک به اهالی برای بهداشتی و تشکیل تر کردن حمام‌ها و تأسیس مرکزهای آب درمانی، مرمت و احیای حمام‌های تاریخی (مانند حمام «شاه عباسی» روستای آبگرم)، و کمک در پاک‌سازی گذرگاه‌های روستاها که آکنده از زباله است، از دیگر کارهایی است که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری می‌تواند انجام دهد و تاثیری به مراتب بیشتر و بهتر در جلب گردشگران و افزایش درآمد اهالی منطقه خواهد داشت.
4- یک روز از سال برای معرفی ارزش‌های کوه دماوند و منطقه‌های دور و بر آن، به عنوان روز ملی دماوند نام‌گذاری شود. پیشنهاد ما روز سیزدهم تیرماه است که مصادف با جشن تیرگان و مطابق اسطوره‌های کهن ایرانی، روز پرتاب تیر آرش، پهلوان ایرانی، برای تعیین مرزهای ایران زمین است.
همان گونه که ناصر پازوکی در کتاب آثار تاریخی دماوند گفته، «قلهٔ دماوند می‌تواند نماد ملیت و وفاق ایرانیان باشد.»
پی‌نوشت
1- برای آگاهی بیشتر در مورد جایگاه دماوند در اسطوره‌ها و ادبیات فارسی و سفرنامه‌ها و متن‌های تاریخی، نگاه کنید به: نصرتی، مسعود. دماوند خاستگاه اساطیری ایران زمین، ادارهٔ فرهنگ و ارشاد اسلامی دماوند، 1381. و نیز نگاه کنید به مقاله‌های محمدی فر، داود. در گاهنامه‌های شمارهٔ 5 و 9 انجمن کوه‌نوردان ایران.
2- نگاه کنید به: پازوکی طرودی، ناصر. آثار تاریخی دماوند، ادارهٔ کل میراث فرهنگی استان تهران، 1381.
ماخذ: جبهه سبز ایران
- برچسب ها: گردشگری ,
