پارک‌های ملی و مناطق حفاظت شده: تعریف پارک‌های ملی از بدو احداث (پارک یلداستون) در سال 1872 تاکنون دست‌خوش تغییرات زیادی شده است، اما در تمامی این تعریفات حفاظت از گونه‌ها و اکوسیستم‌های در معرض خطر مدنظر قرارگرفته‌اند اما هدف اصلی از ایجاد این مناطق استفاده معنوی از زیبایی‌ها و چشم‌اندازها بوده است [مجنونیان، هنریک،1378]
در سال 1978 که طبقه‌بندی IUCN تعریف می‌شد پارک‌های ملی در طبقه II این سیستم طبقه‌بندی جای گرفت این سیستم طبقه‌بندی که در هشت طبقه رسمی و دو طبقه فرعی تعریف شده بود، شبکه‌ای از انواع مناطق تحت مدیریت را مشخص می‌کرد که اهداف حفاظت را جامه عمل می‌پوشانید. [مجنونیان، هنریک، 1382]
در نشست‌های بعدی IUCN نقش این مناطق در حفاظت شکل‌های بهتری را به خود گرفت در سال 1982 در کنگره بالی توجه هر چه بیشتر به زیستگاه‌های حساس مورد توجه قرار گرفت و در کنگره کاراکاس 1992 افزایش نقش پارک‌ها در زندگی مردم خواسته شد. براساس تعاریفی که در کنگره کاراکاس ارائه شد طبقه‌بندی نوین IUCN شکل گرفت و برطبق آن پارک‌های ملی مناطق حفاظت شده‌ای هستند که عمدتاً برای حفاظت از اکوسیستم‌ها و تفرج تحت مدیریت قرار می‌گیرند و برای رسیدن به این هدف هرگونه بهره‌برداری یا سکونت زیان‌آور که موجودیت منطقه را به مخاطره بیاندازد حذف و ممنوع گردد. [مجنونیان، هنریک،1382] (طبقه‌بندی IUCN در بخش ضمیمه آورده شده است.) براساس طبقه‌بندی نوین IUCN تعریف پارک‌های ملی چنین است عرصه‌های پهناوری که برای حفظ مناطق طبیعی برجسته و مناظر با اهمیت ملی و بین‌المللی استفاده‌های علمی و آموزشی و تفرجگاهی احداث می‌شوند این مناطق در اثر فعالیت‌های انسان دگرگون نشده و بهره‌برداری تجاری در آن‌ها ممنوع است.
در تعریف مناطق حفاظت شده طبیعی، هدف اصلی حمایت دائمی از طبیعت مطرح شده است. از لحاظ گستردگی مفهوم به اراضی متعددی اتلاق می‌شود: اراضی تحت مدیریت ذخیره‌گاه یکپارچه طبیعی (که ورود انسان به آن ممنوع است.) و همچنین ذخیره‌گاه طبیعی هدایت شده (ورود انسان برای ایجاد پایداری گونه‌ها الزامی است.) در کنار این دو نوع اراضی حفاظت شده نوع دیگری هم از اراضی حفاظت شده تعریف شده است که دربرگیرنده دو هدف اصلی زیر است.
1- حفاظت از طبیعت به عنوان هدف اولیه و مقدم برهمه
2- فراهم آوردن امکانات تفریحی برای کسانی که مایل هستند با وسایل و امکانات دسترسی بسیار ساده (عدم وجود جاده، راه‌های دسترسی وسیله نقلیه موتوری و نواحی مناسب کمپینگ و ...) از آن مناطق دیدن به عمل آورند [مجنونیان، هنریک، 1382]
همانگونه که در تعریف پارک ملی و مناطق حفاظت شده گنجانیده شده است تفرج در پارک‌های ملی هدف و در مناطق حفاظت شده هدف ثانویه است در پارک‌های ملی حفظ طبیعت و ارزش‌های فرهنگی نمی‌تواند برای مدت طولانی هدف اولیه قرار گیرد از این رو مدیریت پارک‌های ملی با انتقادات شدیدی روبه رو است [مجنونیان، هزیک، 1378] بسیای از پارک‌های ملی چنان از لحاظ توریسم توسعه یافته‌اند که آن‌ها راحتی در زمره مناطق حفاظت شده بالفعل نیز نمی‌توان قرار داد از این رو لازم است که منطقه‌بندی دقیق در پارک‌های ملی مشخص شود در ضمن کلیه مناطق توسعه یافته، قابل توسعه مانند جاده کمپینگ و ... بایستی از رده مناطق حفاظت شده مجزا شوند [مجنونیان، هنریک، 1383]
هدف‌های عمده استراتژی جهانی حفاظت
هدف‌های این استراتژی در سال 1980 از طرف اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت با همکاری یونپ و بنیاد حیات وحش جهان تدوین شده و عبارتند از:
1- حفظ فرایندهای اکولژیک ضروری و نگهداری از سیستم‌های حیات وحش
2- حفظ تنوع ژنتیکی
3- تضمین بهره‌وری پایدار از گونه‌ها و اکوسیستم‌ها [مجنونیان، هنریک،1378]
شیوه‌های مختلفی وجود دارند که طی آن مناطق حفاظت شده در راستای استراتژی جهانی حفاظت بتوانند در رفاه اجتماعی و اقتصادی مردم نیز سهیم باشند [مجنونیان، هنریک، 1378]
از این لحاظ پارک‌های ملی ارزش‌های کارکردی بیشتر دارند نقش‌هایی که پارک‌های ملی در توسعه اقتصادی اجتماعی ایفا می‌کنند.
عبارتند از:
1- حفظ طبیعت از تهاجم بی رویه
2- حفظ زیبایی‌ها برای استفاده عموم
3- توسعه جوامع محلی
4- جذب توریسم و درآمد اقتصادی
5- بهره‌وری علمی
هرچند در تدوین برنامهٔ مدیریتی پارک این نکته حائز اهمیت است که بازده اقتصادی ناشی از تفرج نبایستی سایر ارزش‌های غیرمستقیم کیفی پارک را تحت‌الشعاع قرار دهد [مجنونیان، هنریک، 1378]
برای توسعه توریسم و فعالیت‌های تفرجگاهی در مناطق حفاظت شده و پارک‌های ملی بسیار مهم است که به ظرفیت اکوژیک این مناطق دقت شود و براساس ارزیابی توان اکوژیک ضمن تعریف محدوده‌های قابل توسعه برای تفرج ظرفیت برد توریسم در این مناطق نیز دقت شود.
در تحقیقات زیستگاهی از دیدگاه حفاظت لازم است که موارد زیر مورد توجه قرار گیرد.
1- بررسی‌های خاک (تجزیه خاک‌ها، تیپ خاک‌ها، رطوبت و درجه حرارت خاک‌ها)
2- جوامع گیاهی
3- مطالعه اثرات آتش در موارد استفاده و چگونگی کنترل آتش سوزی
4- مطالعه سیستم ریشهٔ گیاهان از نظر رقابت
5- مطالعات اقلیمی در قسمت‌های مختلف گیاهی
6- مطالعه اکوسیستمی حیوانات
بدیهی است که تنها براساس اطلاعات کافی موجود می‌توان برای حفاظت پارک تصمیمات مسئولانه‌ای اتخاذ نمود برای تعیین این‌که یک محدوده طبیعی در چه سیستمی از لحاظ مدیریتی قرارگیرد از روش ارزشیابی استفاده می‌شود در این روش ارزیابی زیستگاهها و حیات وحش از طریق امتیاز دهی صورت می‌گیرد هرچقدر عوامل کلیدی بیشتری درارزیابی مطرح باشند [ج 15، 1382] امتیاز بیشتری می‌گیرند و بالطبع محیط‌هایی که در جمع ارزش‌های کلیدی بیشتری داشته باشد در کل ارزشیابی امتیاز بیشتری می‌گیرد [مهندسین مشاور مرزو بوم، ج 15، 1382]
در کنار اهداف حفاظتی پارک‌ها و مناطق حفاظت شده ارزش‌های تفرجی نیزدارند افزایش تقاضای بازدید از پارک‌ها مسئله‌ای است که محیط زیست را تهدید می‌کند در پارک‌های ملی آمریکا و آفریقای جنوبی طرح تقلیل بازدیدکنندگان از طریق افزایش هزینه استفاده از پارک به اجرا گذاشته شده است ولی در صورتی‌که پارک‌های ملی و جذب اکوتوریسم توسط آن‌ها شاخص اصلی و مؤثر در اقتصاد محلی به شمار رود این روش روش صحیحی نخواهد بود لذا بهتر است که به فکر افزایش سطح پارک‌ها بود تا هم از لحاظ اقتصادی تقاضا کاهش پیدا نکند و هم از لحاظ زیست محیطی زیستگاهها مورد تهدید و فشار قرار نگیرد [مجنونیان، هنریک،1382]
